Obraz Białej przedstawiony historycznie - maj 1914 cz. 3.

     W trzeciej odsłonie „Słowa Polskiego” znajdujemy pełny przekaz o instytucjach ekonomicznych, kredytowych i społecznych tutaj działających. Do niedawna tego rodzaju instytucje były wyłącznie w rękach Niemców. Ostatnie lata przyniosły dużą zmianę na korzyść Polaków.; Najsilniejsza instytucyą finansowa lokalną (pomijam filie banków, wiedeńskich) to Miejska Kasa Oszczędności, zostająca w zupełności w rękach niemieckich. Z 18 milionów wkładak przynajmniej trzecia część to wkładki polskiej ludności z miasta i okolicy. Miejska Kasa Oszczędności jest dobrodziejką miasta, gdyż z corocznych zysków przeznacza ponad 60.000 koron na utrzymanie szkoły miejskiej, instytucy germanizującej dzieci polskie. Wprawdzie przepisy powiadają, że czyste zyski Kasy Oszczędności winny iść na cele humanitarne (szpitale, ochronki, domy dla sierot, starców etc), w Białej dzieje się inaczej i to wbrew ustawom. Gdyby bowiem Kasa Oszczędności, nie przeznaczała na cele szkoły tak znacznej kwoty, musiałaby ona być ściągnięta drogą prestacyi szkołnych i dodatków do podatków, a te dotknęłyby w pierwszym rzędzie kapitalistów, i krezusów bialskich, korzy przecież tej szkoły nie potrzebują dla siebie, lecz dla celów germanizacyjnych. Wprawdzie gmina mogłaby płacic tylko ustawowy procent na utrzymanie szkoły, a nie całą kwoto utrzymania i przerzucić ten ciężar na barki kraju, ale wtedy straciłaby prawo prezenty nauczycielskiej i nie mogłaby sobie dobierać germanizatorów, a szkoła musiałaby z czasem stracić swój charakter niemiecko-germanizacyjny.
Winę tych stosunków ponosi namiestnictwo, które zatwierdziło i zatwierdza rozdział zysków na cele bardzo tylko w luźnym stosunku będące do humanitaniości. (Wmiejskiej Kasię Oszczędności nie maja Polacy głosu, to też nic dziwnego, że ta drogą na ich szkodę idą zyski. Dziwnem jednak musi się wydać jakieś dziwne przywiązanie pewnych sfer ludności do ,.Sparkasy” bialskiej. Mimo istniejących instytucyi kredytowych polskich — wiele jeszcze
pieniędzy polskich spoczywa na ratuszu bialskim.
Dwie polskie instytucye kredytowe: Powiatowe Towarzystwo Zaliczkowe i filia
Banku krajowego cieszą się już poparciem ludności, która zaczyna rozumieć hasło Swój do swego”. Mogłyby one i szersza i intenzywniejszą rozwinąć działalność, gdyby wszystkie oszczędności polskie w Białej i okolicy znalazły się w ich kasach, a ludność polska tylko w tych instytucyach załatwiała swe kredytówe i finansowe interesy. Oby się to w przyszłości stało.
Rzecz prosta, że zarząd obu tych instytucyi i skład ich dyrekcyi oraz rad nadzorczych, jest w rękach polskich. Tu mieszczaństwo i inteligeneya maja swe głosy. W ostatnich czasach zawiązano tu „Kasę rękodzielniczą”, której nadzór i prowadzenie będzie w rękach polskich. Że każda taka placówka jest przynajmniej częściowa porażka Niemców, nie potrzebuję tłumaczyć.
Potrzeba uzależnienia ludności polskiej od Niemców powołała do życia polski:
„Sklep i składnice Kółka rolniczego”. Trzeci rok istnienia tej instytucyi i piękny jej rozwój świadczą o jej potrzebie i uświadomieniu ludności polskiej miejscowej i okolicznej, a zwłaszcza robotniczej. Niemcom i żydom jest ona solą w oku to też nic dziwnego, że inicyatorów kooperatywy ścigano i ściga się denuncyacyami i oskarżeniami, niegodnemi ludzi mających pretensye do jakiejkolwiek kultury.
Robotnicy-Polacy i mieszczanie mają w zarządzie Składnicy obok osób z inteliigencyi, udział wybitny.
Instytucye i zrzeszenia oświatowe polskie. Tych w Białej Polakom nie brak.
Dzięki intenzywnej pracy T. S. L. i wybitnych jednostek powstał w Białej cały szereg szkół i towarzystw, z których każde jest solą w oku Niemcom i z których każde na swój sposób pracuje nad umocnieniem polskości, pogłębieniem oświaty i uświadomieniem, a przedewszystkiem nad uspołecznieniem i ekonomicznem podniesieniem ludności miejscowei i okolicznej. Z zakładów naukowych posiadają Polacy:
1) Gimnazyum realne z 6 klasami; 2) seminaryum nauczycielskie męskie o typie
wyższym 1 z 4 ki., szkołę pospolita i 3-iklasową szkołę wydziałową jako szkołę ćwiczeń; 3) krajową szkolę kupiecką o 3 klasach z kursem dla dziewcząt i szkołę uzupełniającą handlowa; 4) 4-klasową szkołę męska- 5) szkołę wydziałową żeńską połączoną z 4-j klasową szkołą pospolitą; 6) szkołę przemysłową uzupełniającą o 3 klasach; 7) Ognisko terminatorów; 8) kurs dla analfabetów. Wszystkie te zakłady powstały dzięki inieyatywie i pomocy materyalnej Zarządu Gł. T. S. L. i są na jego utrzymaniu.
W zakładach tych kształci się przeszło 1.000 (tysiąc) młodzieży polskiej! Niemcy mają: męską i żeńską szkołę ludową i wydziałową, takąż szkołę wyznaniową ewangelicka, szkołę przemysłową .uzup. ( w której jest jeszcze przynajmniej połowią uczniów Polaków) i ,.Ognisko” terminatorów. Nadto
istnieje tu prywatne seminaryum nauczycielskie żeńskie.
Towarzystwa i zrzeszenia oświatowe polskie skupiają w sobie cała Polonię miejscowa i okoliczna. Inteligencya z bardzo małymi wyjątkami należy prawie do wszystkich towarzystw.
Towarzystwa te są: 1) Czytelnia polska; 2) Koło T. S. L.; 3) Związek okręgowy T. S. L.; 4) Katol. stów. rękodzielników.; 5) ...Sokół"; 6) Tow. wspierające gimnazyum polskie (utrzymuje bursę dla młodzieży szkolnej); 7) Tow. Dobroczynności im. św. Salomei; 8) Czytelnia Pań. — W najbliższym
czasie utworzony zostanie: ..Polski Związek kresowy” — który będzie miał na celu obronę politycznych i ekonomicznych praw ludności polskie i w Białej i okolicy, a więc cele, których nie obejmują statuty wymienionych towarzystw.